Şantiye Şefi ve ihaleden hissesi olan Hikmet Yeğiner Beyin talimatıyla Yeraltı İşleri Sorumlusu olarak İsveç W&P firma danışmanları ile çalışmaya başladım.
Danışmanların isimleri:
1- Prof.Müh. Mr. Samuelson
2- Mühendis Mr. Ragner Palm
3- Mühendis Mr. R. Myhrberg
4- Mühendis Mr. WillyLarson
5- Formen Mr. Hanry
DSİ 7. Bölge Müdür Muavini Erdal Baykara´nın başkanlığında yapılan toplantıda öncelikle T1 ve T2 Derivasyon tünel inşaatlarının bitirilmesinin önemi vurgulandı. Mr. Samuelson´dan makine, malzeme, personel ihtiyacının belirtilmesi istendi. Tünellerin Mart 1974 ayında derivasyona hazır hale getirilmesi gerektiğine karar verildi. Fakat Mart-Nisan aylarında aşırı yağışların sebep olduğu taşkın ile T2 tüneli kazısı Mayıs 1974 sonunda ancak bitirilebildi. Yine de Hikmet Bey kısa zamanda tünel hizmete girdiği için sevincinden bütün çalışan işçilere 2000 TL ve yarım kg baklava sözü verdi. Bu sözünü yerine getirmemesi için Ayhan Şahenk Bey rıza göstermedi. Hikmet Bey kendi hissesinden karşılanmasını isteyerek prim ve baklava ödemelerini yaptırdı. Sonra Şantiye şefliğinden istifa ederek Şirketin İstanbul Merkez ofisinde çalışmasına devam etti.
Şantiye şefliğine Reşat Azizoğlu tayin edildi. Reşat Azizoğlu 27 Mayıs 1974 tarihinde şu kişilerle toplantı yaptı.
1- Adnan Acarlar Yönetici
2- İsmail Ekim Yönetici
3- Gönül Talu Yönetici
4- Cevat Gülsoy Maden Mühendisi, Enjeksiyon Sorumlusu
5- Ali Şahin Maden Mühendisi, Emniyet Sorumlusu
6- Erol Karaman Makine Mühendisi
7- İbrahim Balaban İnşaat Mühendisi, Yeraltı İşleri Sorumlusu
8- Selahattin Ongan İnşaat Mühendisi, Beton Tesisi Sorumlusu
9- Çetin Göle İnşaat Mühendisi, Baraj Dolgu Sorumlusu
10- Tuğrul Özveren Hakediş ve Kati Hesap Sorumlusu
11- Erdem Altan İnşaat Mühendisi, Dolusavak Kazı İşleri Sorumlusu
12- Turhan Bilgin İnşaat Mühendisi, Beton İşleri Sorumlusu
13- Ahmet Yavuz İnşaat Mühendisi , Proje ve Teknik Ofis Şefi
14- Uğur Karamustafa Elektrik Mühendisi
Toplantıda iş programının yerine getirilmesi için ihtiyaç duyulan ekipman, malzeme ve personel ihtiyaçlarının bütün kısımlarca çıkarılması ve proje müdürlüğü kanalı ile Şantiye Şefine bildirilmesi istendi.
Baraj ve HES İnşaatını yakından takip eden Barajlar Dairesi Başkanı Refik Akarun Bey de ayrıca bir toplantı yaparak ;
1- Refik Akarun Başkan
2- Süreyya Bedestenlioğlu DSİ 7. Bölge Müdürü
3- İbrahim Baran DSİ Baraj Kontrol Amiri
4- Galip Aknil DSİ Danışmanı
5- Mühendis Mr. Hino EPDC Baş Mühendisi
6- Reşat Azizoğlu Doğuş Şantiye Şefi
7- Gönül Talu Doğuş Yöneticisi
8- Tuğrul Özveren Doğuş Yöneticisi
9- Haluk Derman Doğuş Yöneticisi
10- Paşa Bağdatlı Işık Makine Şirketi Sahibi (Cebri Boru, Kapaklar, Tünel Kalıpları)
11- Topoğraf Muhittin Doğuş Şirketi
12- Topoğraf Ahmet Doğuş Şirketi
13- Topoğraf Mesut Doğuş Şirketi
Toplantı neticesinde hem yerüstü inşaatları hem de yeraltı inşaatlarının programlara göre yürütülmesi ve aksamaması talimatı çıktı. Projenin en kritik ve zor zaman alıcı işleri yeraltında yapılması gereken işler olduğu herkes tarafından ifade edildi. Dolayısıyla çok ciddi acil ihtiyaç duyulan şeyleri belirlemeye başladık. Çok eksiklerimizin olduğunu gördük.
- Avusturya´dan alınmış olan yarım saniye gecikmeli bakır kapsüllerin bazılarının küflenmiş olduğunu ve patlamadığını anladık.
- Delgilerde kullanılacak ANFO (Amonyum Nitrat) olmadığı için tarımda kullanılan gübreyi ağırlığının % 5 i kadar mazotla elle karıştırarak 19 mm iç çaplı olan pvc borulara doldurup, borunun iki ucunu jelatinit (dynamex b) ile yemleme yapıyorduk.
- Bazı gevşek kayaların , Tünel ve kemer tavan deliklerinin örselenmeden kesme yapmamız için marangoz atölyesindeki hurda kapak tahtalarından 1 x 1 cm biçilmiş çıtalara 140 gr olan patlayıcı jelatini bıçakla dörde bölerek 35 gr. lık patlayıcıyı izolabantla ahşap çıtalara 35 cm aralıklar ile yapıştırarak ve 40 gr metrelik infilaklı fitil yardımı ile numaralı kapsülü patlatarak iş yapıyorduk. Yani yokluk içinde iş yapma mücadelesi veriyorduk. İsveçli Danışmanlarımız yaptığımız işin neticesinden memnun oluyorlardı. Bu işler için onların memleketlerinde her ihtiyaç duydukları ellerine geçiyordu. Ama Ceddimiz Fatih gemilerini nasıl karadan Haliç´ e götürdü ise Biz de elimizdeki imkanları kullanarak başarılı olduk çok şükür.
- Kara düzene alışmış Formen ve işçilerimize işleri düzgün yapmayı benimsetmek için anormal gayret sarf ediyorduk. Ama sonunda öğreniyorlardı. İş yapma yöntemini önce kendim yapıyordum sonra Formenle devam ederek o da işçilerle beraber yapmaya çalışıyordu. Yani öğrendikleri her şeye önce itiraz ederek, tehlikeli zannederek sonra yapılanın kolay ve doğru olduğunu anlayınca aşırı sevinçlerini saklamıyorlardı. Delginin istikametinde delinmesi, dinamit dolgusunun yapılması, kapsülün yerleştirilmesi, sıkılamanın uzunluğu, sıkılama malzemesinin hazırlanması, seri ve paralel kapsül bağlantısı, dirençlerinin ölçülüp ayarlanması, emniyetin alınarak manyetonun kullanılması, kalıbın takviyesi, inşaat demirinin yağlanmaması, betonun boşluksuz yerleşmesi için vibratörün doğru kullanılması, havalandırma vantüpünün kıvrım yapmadan tespit edilmesi önemli şeylerdir.
- Tünellerde kalıba beton dökerken önce altlardaki kalıp yanlarına beton aktığı için, hidrolik basıncın etkisi ile kalıbı yukarıya yüzdürüp kaldırmaya çalışır. Onun için kalıbın üstüne en az iki noktaya 10 x 10 cm lik ahşap takoz sıkıştırmak gerekir. Beton kalıbın üstlerine yaklaşınca o ahşap takozlar alınır.
- Tünellerde cebri boru kazılarında aydınlatma sistemi basınçlı hava ile çalışan lambalar kullanılır ise elektrik çarpması olmaz. Biz bunu inşaatta tatbik ettik. Urfa tünelleri şantiyesinde kazıdan sonra bakım için tünel dışına çıkarılmış elektrikle çalışan bir makinaya hortumla su tutan bakımcı bir işçi cereyana kapılıp hayatını kaybetti. Böyle hallerde mutlaka elektrik şalterini kapatmak gerekir.
İsveçli Danışmanlarımız ile birlikte detaylı hazırladığımız iş programına göre gerekli olan şeyleri sıraladık.
1- Cebri Boru pilot kazılarının da havalı lambalar ile aydınlatma yapılması.
2- Tünel havalandırma ve egzoz sistemi vantüpleri kıvrımlı ? buruşuk olmamalı. Yeterli temiz hava sağlanmalı.
3- Delici ekipmanlar için basınçlı hava ve su ihtiyacı 7 atm den az olmamalı
4- Makine ve ekipman bakımları iş saatinin dışında yapılmalı
5- Operatörler kulaklık, gözlük, maske ve eldiven kullanmalı.
6- Baretsiz, iş elbisesiz, çelik burunlu ayakkabısız olarak asla tünele girilmemesi.
7- Yeraltında pompa çukurlarında biriken sular pompaj sitemi ile dışarı atılmalı.
8- Hafriyatta ve betonlama işlerinde çalışan yükleyici operatörleri, taşıyıcı damperli kamyon şoförleri, transmikser şoförleri, pompa operatörleri, servis şoförleri ve vinç, forklift operatörleri, delici ekipman operatörleri, dinamit ve dolgu işlerinde görevli ateşçiler , yardımcı işçiler, formenler, baş formenler, ekip başları, mühendisler eğitimli ve bilgili olmalılar.
9- İşin planlanması ve gerçekleşmesi efektif olarak kayıt altına alınmalı. Tarih, saat, miktar olarak işler belirlenmeli. Yetkililerin imzaladığı raporlar muntazam dosyalanmalı.
10- İşlerin aksamasına, randımansız olmasına sebep olan şeylerin önlenmesi için öneriler yazılarak imzalanıp kayıt altına alınması.
Süratle makine, malzeme ve personel eksiğimizi tamamlamaya başladık. Eleman eğitimimiz ile birlikte başarılı randıman aldığımız şu işleri bir ay gibi kısa zaman içinde devam ettik.
1- Santral binasının tavan kemerleri kazı-kalıp beton işleri
2- Trafo binasının tavan kemerleri kazı-kalıp beton işleri
3- Dört adet cebri borularda pilot tünel hafriyatlarını alttan yukarı 500meyille 85 metre olan uzunluğu halatlarla tırmanarak kazıların yapımına başlama
4- Dört adet kuyruk suyu tünellerinin pilot kazılarına başladık.
5- İki adet enerji tünellerinin pilot kazılarına başladık.
6- 70 metre yüksekliğinde iki adet kapak şaftlarının pilot kazılarına alttan yukarıya doğru özel metot ile emniyetli yapılmasına devam ettik. Yani 12 ayrı ayrı kısımlarda birden çalışmamız oluyordu.
Tünellerde, cebri borularda, kapak şaftlarında delgi- dinamit dolgusundan sonra emniyet tertibatı alınarak ateşleme yapılması, sonrasında havalandırma yapılması, hafriyatın sulanması ve tavanlarda gevşek fakat düşmemiş kayaların (kavlak) alınması en kritik hayati öneme sahip işlerdi. Kavlakçı dediğimiz kişinin çok tecrübeli ve işini ciddiye alması şarttır. Düşme ihtimali olan kayaları ses dinleyerek tıpkı bir doktor gibi sıkıntı meydana gelmeyeceğine kani oluncaya kadar düşürmeye uğraşır. Tamamen emin olmadan o işi bırakmaz. Şantiyemizde Tunceli Şehrimizden çok tecrübeli iki tünel formeni vardı.
1- Efendi Yıldız
2- Bekir Karasalan
Birbirleriyle randımanlı ve daha başarılı olma yarışına girmişlerdi. Gece gündüz aynı işin vardiyasında çalışırken emme borusu yaklaşım tünellerinde tahkimatı yapılmış (ahşap iksalı ve demir kaynaklı) sağlam olmayan zeminde ilerliyorduk. Gece vardiyası mühendisi Murat Savaş Aykaç Bey gece vardiyası formeni Efendi Yıldız´a benim yanımda talimat verdi. Efendi Formenin görünüşte Mühendisi dinliyor gibi olup, aslında kesinlikle aklı başka yerde olan ve kendi kafasındakine konsantre olan bir alışkanlığı vardı. Bu huyunu daha önce anladığımız için sıkı sıkıya ve emir tekrarıyla dedik ki ; Efendi Yıldız bu gece vardiyasında delik derinlikleri için 1,60 metrelik matkaplardan daha uzununu kullanmayacaksın. Topoğrafın boyaladığı noktalardan fazla delik delmeyeceksin. Her delgiye iki adet Dynamex B, delgide toplam ağırlık (2 x 140 gr =280 gr) ve yarım saniyelik kapsülleri numaralarına göre yerleştirip emniyete alarak ateşleme yaptıracaksın dedi. Sonra havalandırma, az sulama, kavlak alma , pasa nakliyesinden sonra iksa arkası tahkimatı ve 25 mm çapındaki gergi demirlerini kaynatıp üst ve yan boşlukları tomruklarla iyice dolduracaksın talimatını verdi. Tünel kazısı tam kesit yapılmadığı için bir an önce diğer bölümlere ulaşmak istiyorduk. Bunu Efendi Yıldız Formene yazılı olarak talimat verdi ve bunları vardiya defterine de yazıp imzaladı. Gece vardiya formeni söylenenleri kulak ardı ederek, mühendisten habersiz delgileri 2,40 metre uzunlukta deliyor ve her delgiye 7 adet, 140 gramlık patlayıcı 980 gram kullanmış. Meğer maksadı Bekir Karaaslan Formenden daha fazla iş yapmış görüntüsü vermekmiş. Tabi gece saat 02:00 de ateşleme yapınca önceden iksalanıp tahkim edilmiş 25 metre uzunluktaki bütün tahkimatı yerle bir etmiş. Gece 02:30 da telefon haberi ile yeni atanmış Şantiye Şefimiz Nihat Akgün Beyle tünele gittik. Murat Şafak Aykaç Beye neden böyle olduğunu sorunca Formen Efendi Yıldız´ın kendisini dinlemediğini söyledi. Ben de bu Formenin işine son verdim. Nihat Akgün Bey çömelerek başını iki avucunun arasına alarak üzüntüsünü gösteriyordu. Kendisine Nihat Bey siz evinize gidin ben derhal tüneli eski haline getireceğim dedim. Bu kötü iş takibinden mühendisler de dersini ve nasihatlarını aldılar. 24 saat içerisinde tünel tahkimatını eski haline getirdik.
Cebri boru yaklaşım tüneli kazısı yapılırken iki tünelin kesiştiği kavşak tavanındaki kayanın tabakalaşması ve durumunu inceledim. Mühendis Mustafa Özgit ve Sehpalı Tabanca Ustası Çarşambalı Muzaffer Ustaya tavanda yapacağı işleri tarif ettim. Yine gece vardiyasıydı tavanda boya ile kendi elimle işaretlediğim noktalardan 25 mm çapında 4,20 metre uzunluğunda 17 adet kamalı bulon yapmalarını söyledim. İş sırası olarak bir adet 34 mm çaplı delgi işi bitince hemen kamalı bulonu (10 tonluk taşıma kapasitesi olan) çakarak 150 x 150 x 10 mm plakasını takıp çift somununu sıkıştırdıktan sonra yeni delgiye başlayın dedim. Tavan delgilerini Cat966 kepçenin kovasına pasa doldurarak delgi platform görevi yaptırıyorduk. Tabancacı Muzaffer Usta deliklerin tamamını bitirdikten sonra,bulonları çakmaya başlamayı kendine göre uygun görmüş. 7. Delgiyi delerken endişe duyduğum yaklaşık iki kamyon dolusu tavan kayası kepçenin üzerine düşerek kaldırma silindir kollarını pırasa gibi kesip Cat966 kepçenin arkasını havaya kaldırmış. Allah´tan Muzaffer Usta Kepçenin kolları arasına savrularak canı kurtulmuş. Cahil cesaretleriyle, bilmişlikleriyle, laf dinlemeyen ün yapmış epey sayıda adamlarımız oldu.
Bir başka önemli örnek:
Emme tüneli pilot galerisi hafriyatında 25 senelik tecrübe sahibiyim diye övünen Baş Formen Bekir Karaaslan´ın hikayesi. Tünel kazılarında ve maden kanununda %100 uyulması gereken bir emir vardır. O da şudur: Dinamit kullanarak patlatılan delgiye asla matkap sokulmaz isterse 100 kere sabun ve su ile yıkanmış olsun. Bekir Formen , Muşlu Sehpalı Tabanca ustası Mehmet´e emir vererek önceden 160 cm uzunluğundaki delgide sıkılamanın yeterli olmadığından patlama neticesinde parçalanmamış olan 70 cm uzunluğunda kalan (kamara) kısmını el feneri ile kontrol ederek delgide dinamit yok düşüncesiyle zaman kazanmak için kamarayı kullandırıyor. Matkap darbe yapar yapmaz patlama meydana geliyor. Hem Bekir Formen Hem de Tabanca Ustası Mehmet hayatlarını kaybediyor. Böyle acı tecrübelerle işlerimize devam ettik. Böyle kazalar neticesinde Çarşamba Adliyesinde savcılığa ve mahkemeye sorumluluğum icabı birkaç defa ifade vermem gerekti.
İş programına göre hafriyat ve ön kaplama betonları kaya bulonlama işlerini, santral binası, trafo binası, tavan kemer pilot kazılarını, cebri boru pilot kazılarını, enerji tünelleri pilot kazılarını, kuyruk suyu ve emme tünelleri pilot kazılarını, yeraltı çalışmalarını trafik sirkülasyonunu, havalandırmayı rahatlatmak için bütün imkanlarımızla çalışmaya devam ediyorduk. Santral binasının 58,50 kotunda yaklaşım tünelinden cebri boru No 1,2,3,4 pilot hafriyatlarının 85 metre 500meyille 2 metre eni, 2,50 metre yüksekliğindeki kazılarını bitirdikten sonra; sıra enerji tünelleri giriş kotundan tam kesit genişletmeye gelmişti. Doğuş Şirketi Beni ve Şantiye Şefi Nihat Akgün Beyi 10 günlük kurs için İsveç´in Gyttorp Kasabasına gönderdi. 31 Mayıs 1975 de gidip üretim fabrikaları olan Nitro Nobel Firmasının yetkilileri tarafından hafriyat ve kazı metotlarının bütün tekniklerini tatbiki olarak öğrettiler. Sonunda imtihan olduk. 14 Haziran 1975 tarihinde bize sertifika verdiler. Eğitimi veren kurum Nitro Nobel AB, AlfredNobel´s First Company ve Nitro Nobel AB, GyttropSweden
Kursta Öğrendiklerimiz:
1- Kaya patlatmalarında ileri teknikte netice alma metotları
2- Delgi makinalarının detaylı bilgilendirilmesi ve delgi ekipmanları
3- Kaya delgi ekipmanlarının seçimi
4- Kompresörler ve basınçlı hava dağıtımı
5- Patlayıcı malzemeler ve ateşleme üniteleri
6- Temel kazılarının delgi ve ateşleme hesaplaması ve pratik tatbikatlar
7- Kayanın örselenmeden patlatılması ve pratik tatbikatlar
8- Patlayıcının deliklere doldurulması ve tatbikatı
9- Boru hatlarının, hendek kazılarının hesapları ve tatbiki pratikler
10- Tünellerde delgi, patlayıcı, kapsül ve dinamit dolgusu hesapları ve pratik denemeler
11- Patlatılmış kaya veya diğer malzemelerinin yüklenmesi ve ekipmanları
12- Konkasör (kırma taş) sistemlerinin çalışma metotları
13- Yeraltı tünellerinin havalandırma sistemleri
14- Kayalarda bulonlama yapımı şekil ve çeşitleri, kaya gerilmelerinin ölçülmesi
15- Yerleşim yerlerinde, enerji istasyonları yakınlarında, hassas elektronik sitemlerin yakınlarında patlatma emniyetli titreşim sınırlarının hesap ve metotları
16- Yıkılacak binalarda patlayıcıların yerleştirilmesi
17- Su altında tahribatsız patlatma için malzeme ve hesap metotları
02 Haziran 1975 Pazartesi başlayan 14 Haziran 1975 Cuma gününe kadar 10 iş günü süren bu eğitimden sonra başarımızın karşılığında sertifikamızı aldık. Türkiye´ye dönme hazırlığında olduğumuz günlerde yeraltı işlerini yöneten İsveçli Mühendis WillyLarson, Mühendis Murat Savaş Aykaç ve Formen Gazi Meral´e talimat vererek, santral binasının memba duvarında 58,50 kotundaki platformu kullanarak cebri boru 3 ve 4 ün sınırının yukarısına 4,20 metre uzunluğunda 0,30 metre aralıklarla presiplitting (kesme) delikleri deldirmiş. İstediği miktar ve usulde infilaklı fitil ve jelatinit kullandırarak ateşleme yaptırmış. Neticede açtığımız yaklaşım tünelinin tamamını dolduracak kadar göçük kaya malzemesi aşağı inmiş. Kanaatime göre o sınırda fay hareketi ile 40 ila 50 cm kalınlığında ezilmiş ve dağ yüzeyinden itibaren santral duvarını kesen gevşek bir zeminin sarsıntı ile göçük yapmasına sebep olmuş. Acele ile önleyici tedbir almadan yapılmış bir duvar kesme işçiliği olmuş. Bu hadise DSİ 7. Bölge Müdürlüğünce Barajlar Dairesine intikal ettirilmiş. 16 Haziran 1975 Pazartesi günü şantiyeye gidince göçük olayını öğrendim. Benim İsveç´te eğitimde olduğumu öğrenen Refik Akarun ve Süreyya Bedestenlioğlu, İbrahim Baran ve EPDC Japon Danışman Mühendisi Mr. Hino beni DSİ Ayvacık Kontrollük Baş Mühendislik binasına çağırdılar.
Refik Akarun Bey Beni Kayseri Yeşilhisar Akköy Barajı, Keban Barajı HES inşaatlarından tanıdığı için samimi bir karşılama ile fikirlerimi sordu. Ne yapacağız İbrahim dedi. Bu görüşmeye gitmeden göçük durumunu inceledim daha önce Keban Barajında edindiğim tecrübeme göre çözümü hazırlamıştım. Refik Beye hitaben Efendim hiç endişe etmeyin, düşüncelerimi ve çözüm metodumu projeye dökerek Mr. Hino´ya sunarım. Onun onayını alarak en çabuk ve kısa zamanda emniyetle işleri yoluna koruz. Bu sözlerim Refik Akar´un Beyin endişe ve streslerini ortadan kaldırdı. Beraberindekiler de çok rahatladılar. Bana o zaman göçük pasasının taşınmasına hemen başla dediler. Ben hayır göçük pasasının öylece kalmasına ihtiyacım var ve onu kalıp altı iskelesi için kullanacağım dedim. Ertesi gün bir proje hazırlayıp Mr. Hino´ya sunup onayını alarak işe başladım.
