Kurbanın Psiko-Sosyal Boyutu
Allah için yapılan bir ibadet, Allah ile insan arasındaki bir ilişkidir. Bazı ibadetler ise hem Allah ile insan hem de insan ile insan arasındaki bir ilişkidir. İşte Kurban bu cinsten bir ilişkidir. Yani bir hayvanı kurban etmek maksadıyla kesmek, hem Allah ile insan arasında hem de insan ile diğer insanlar arasındaki bir ilişkidir.
Kurban; Allah’a yaklaşmak ve ona yakın olmak anlamına gelir. Allah ile bu yakınlık tesis edilirken kulun değer atfettiği şeyleri feda edebilmek yürekliliğini göze alabilmesidir. Kurban eşyaya gereğinden fazla değer vererek onu kutsamanın/tabulaştırmanın önüne geçmektir. Sahip olma güdüsünden/tutkusundan bir gaye uğruna vaz geçmek/geçebilmektir. Yani herkesin kendi İsmail’ini kurban etme gayretidir. Literatürde ise; Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla, kurban bayramı günlerinde bedenen gelişmiş, koyun, keçi, sığır, manda ve deve gibi hayvanların usulüne uygun kesilmesidir.
Kurbanın tarihçesi her ne kadar Hz İbrahim ile başlatılsa da, tüm formel ritüellerde olduğu gibi Kurban da insanoğlu ile yaşıttır. Nitekim Hz Âdem’in kıssasında iki oğlunun Allah’a birer kurban sunduğu, bir oğlunun kurbanının kabul edildiği, diğer oğlunun kurbanının ise kabul edilmeği anlatılır (5/Maide: 27). Ayet bize bir tarihçe sunmakla beraber Erol Göka Hocaya göre; bu ayette güçlü bir psikolojik anlam da sarih olarak görülüyor. Hoca, Habil ile Kabil arasındaki gerilimin, aslında her birimizin psikolojisinde de var olduğunu söylüyor. Ayet bizi kendi içimizdeki eğilimler konusunda uyarıyor, olumsuz yanlarımızı görüp haktan, hakikatten yana tavır almamızı istiyor.
Kurban kesmenin gayesi et yemek değildir ve olmamalıdır. Herkesin en sevdiği İsmail’ini Allah adına feda edebileceğini, böylece en çok Allah’ı sevdiğini fiilen gösterebilmesidir, takvadır yani görev ve sorumluluğunun bilincinde olmaktır. Allah’a yaklaşma niyetidir, şükürdür, İbrahim’le başlayan bir sünnetin ihyasıdır.
Tarihin her diliminde söz konusu olan bütün dinlerde Tanrı’ya veya doğaüstü güçlere kurban sunma/takdim etme uygulaması vardır. İslâm’daki kurban uygulamasının bu dinlerdeki pratiklerden en önemli farkı, Allah’tan başkası adına kurban sunumu kesinlikle yasaklanmıştır. Ayrıca kurban olarak hayvan kesimi dışındaki bütün uygulamalara da son verilmiştir. Bir diğer önemli bir fark ise: Kurban etinin yoksullara dağıtılmasıyla olaya sosyal bir boyut kazandırılmış olmasıdır.
Kurban insanın maddi, manevi bütün benliğiyle Allaha yöneldiği bir tecrübedir. Allah'ın bize verdiği nimetlere şükrün bir ifadesidir. Bu işimizde Allah’a ulaşan kan ve et değildir! Allah'a ulaşacak olan takvamızdır (22/Hac: 37). Kurban sunumu kişinin Rabb’i ile arasındaki gerçek iletişimin somutlaşmış ifadesidir. Bir bilinçlilik halidir. Hz Peygamberin buyurduğu gibi Allah bizim şeklimize ve mallarımıza mülkümüze bakmaz. Kalbimize ve amellerimize bakar (Müslim/Birr, 33). Bu nedenle kurbanda övünme olmaz. İnsanımızın şuuraltında bir “kurbanlık tokuşturma” güdüsü var. Bu nedenle kurban keserken filanca en büyüğünü kesti, bizim kurbanımız onların kurbanından küçük olmamalı, biz eşraftan bir aileyiz; bir hayvanı tek
başımıza kesmeliyiz gibi duygular kurbanın gayesine terstir ve riya içerir. Riya ise gizli şirktir. Riyanın günahı kurban kesme sevabından daha büyüktür.
Kevser Suresi 2. ayetteki "Venhar" emri Mekke'de indiğinde Allah Resulü hemen kurban kesmedi, taki Hicretin 2. yılından itibaren, Hac Suresi'ndeki “Her ümmet için kurban kesmeyi meşru/farz kıldık…”(22/Hac: 34) ayeti ve ilgili diğer ayetlerle konu netleşince kurbanını kesti. Kurban kesmek Hanefilere göre; akıllı, iyiyi kötüden ayırt edecek temyiz gücüne sahip ve fitre verecek kadar zengin olan kadın erkek tüm Müslümanlara vaciptir. Şafi, Maliki ve Hanbelî ekollerine göre ise sünnettir.
Kurban keserken sağlık kuralları ve çevre temizliği ihmal edilmemelidir. Her yıl kurban bayramında Haliç’in kan kırmızısına dönmüş halini televizyonlardan izlemek çok sevimsiz bir durum. Acemi kasapların kendilerini kesmeleri bir yana, kesim sırasında, hayvana zahmet çektirilmemeli. Hayvan okşanıp sıvazlanarak tekbirlerle teskin edilmeli. Kurbanın sağlıklı bir hayvan olması, hem ibadet ve hem de sağlık bakımından önemlidir. Bu nedenle, hasta, zayıf ve düşkün ve organları eksik bir hayvan kurban edilmez.
Çocuklarda kurban algısı
Çocukların farklı niyetlerle kurban kesimine şahit olduklarını görüyoruz. Köyde yaşayan bir çocuk için bu sıradan bir durum olabilir. Ancak şehirde yaşayan ve bilhassa ergenlik çağına gelmemiş çocukların kesim olayına asla şahit olamamaları gerekir. Ayrıca evde birkaç gün önceden beslenen kurbanlık hayvanla çocuğun duygusal bir bağ kurması olağandır. Şayet böyle bir duygusal bağ söz konusu olursa bu hayvanın kurban edilmesi çocuk için “travmatik” etki oluşturabilir. Bu nedenle çocukların kurbanlık hayvanla bu tür bir bağ kurmasını engellemek gerekir. Çocukların psikolojilerinin bozulmaması için mümkün mertebe kesim yerinden uzak tutulmalı. Buna rağmen kesime şahid olurlarsa insanın proteine ihtiyacı olduğu gibi makul açıklamalar yapılarak, olayın normal ve hayatın içinden bir durum olduğu uygun bir dille izah edilmelidir. Zira kurban ibadeti çocuğa aktarılması gereken pek çok farklı anlamlar içermektedir. Bunların başında kurbanı “hayvan kesme” işine indirgeyen yaklaşım, çocuklardaki ibadet algısını zedeler. Çocuğa bunun bir ibadet olduğu anlatılmalıdır.
Prof Dr. Mücahit Öztürk’e göre kurban ibadeti, ibadetlerde var olan sembollerin, o ibadetin anlam ve amaçların önüne geçme tehlikesini en çok yaşadığımız bir ibadettir. Bu nedenle kurban kavramının daha en başında, salt hayvan kesmek olmadığını, ekonomik olarak yetersizlikleri nedeniyle et yiyemeyenlere ülkemizde ya da dünyanın her tarafında ikram edilerek insanların birbirlerine yakınlaşmalarına vesile olacağını, çocuklara özenle anlatmamız gerekir.
Hoca’nın altını çizdiği ve dikkat edilmesi gereken konulardan bir diğeri de inancın gereği yapılan ibadetlerimizin çocukların bilişsel gelişim düzeyine uygun şekilde ve çok yalın bir dille anlatılması ve yanlış anlamaları önlemek zorunluluğudur. Mesela çocuğa 12-13 yaşından
önce İsmail’in kurban edilmesi hikâyesini sadeleştirerek anlatmaz, bunun bir rüya olduğunu söylemeyip yanlış vurgulamalar yapar isek, o yaştaki çocuğun zihninde sadece “babasının bir çocuğu niçin öldürmeye götürdüğü” düşüncesi kalır ki, bu durum çocuğun zihnindeki Allah ve din algını zedeler.
Fedakârlığı, malından vazgeçebilip dostlarla ve ihtiyaç sahipleriyle paylaşmayı, karşı tarafın duygularını anlayabilmeyi, hakka teslim olmayı, kötülerin yoldan çıkarma taktiklerini bozmayı, Allah’ın sonsuz merhametini ve bunun kullara yansımasını yani kurbanı, çocuklarımıza tam olarak aktarabilmek için aslında hac ibadetiyle ilişkilendirerek anlatmak daha açıklayıcı ve anlaşılır olacaktır. Haccın içerdiği tüm semboller ve ritüeller üzerinden her iş bir anlam taşır, çocuğu eğitir ve bilinçlendirir.
Kurban Bayramı’nın telaşı ve koşturmacası bir başkadır. Her ne kadar kurbanlarını güvendiği kurumlara bağışlayan, hatta dünyanın öbür ucundaki kardeşlerimize kurban bağışı gönderenlerimiz olsa da, hala büyük çoğunluğumuz kurbanla kendimiz uğraşırız. Kurban Bayramı ve öncesinde bizleri satın almasından, kesimine, paylaşımından, dağıtımına kadar yoğun bir mesai bekliyor. Bu mesaide kurbanı “ihsan” ile kesmek çok önemlidir. İhsan güzel bir işi Allah için en güzel şekliyle yapmaktır. Keserken hayvana eziyet etmemek, keskin bir bıçakla kesmek, ortalığı kirletmemek gibi şeyler kurbanın ihsanındandır. Çünkü kurban aynı zamanda bir merhamet eğitimidir. Her ibadette olduğu gibi kurban ibadetinde de “ihlâs” esas olmalıdır. Yapılan ibadetin icrasında samimi olunması ve gösterişten uzak olması gerekir. Kişinin din adına ne yapılıyorsa bunu sadece Allah’ın rızasını kazanmak için yapması, ona başkalarını ve hiçbir şeyi karıştırmaması iktiza eder. Bu bağlamda gösterişin yani riyanın gizli şirk olduğu unutulmamalıdır. Amele Allah rızasından başka bir niyet karışırsa o faydasız bir iş olur. Kul ibadet ettiğini sanır ama sonuçta hiçbir karşılığını göremez. Şu halde ihlâsın niyetle de yakından alakası vardır. Yapılan bir işin Allah katında değer bulması için temiz ve halisane bir niyetle yapılmış olması gerekir. Bu nedenle ibadetlerde “el âlem ne der putu”na asla itibar edilmemeli, “dini sırf Allah’a has kılarak yalnızca O'na ibadet edilmelidir” (39/Zümer: 11).