Osmanlıda devlet yönetiminde yetiştirilen insanların nasıl itina ile seçilip yetiştirildiğinin en müşahhas örneklerinden biridir Lala Mustafa Paşa. Adaletli bir yöneticidir ve ciddi bir şehzade hocasıdır. Korkusuz bir serdar, malını elinden geldiği kadar hayra dağıtan bir derviş ve öleceği günü bilebilecek kadar derin bir veli!!
Lala Mustafa Paşa Osmanlı´nın devrişirilen çocuklarındandır ve aslen Boşnak´tır. Sokoloviç sülalesindendir ve Deli Hüsrev Paşa´nın kardeşidir. Enderunda hızlıca ilerlemiş ve padişahın özel hizmetini yapan hasağalar arasına girerek Sultan Süleymanın ( Kanuni ) altı sene berberbaşılığını yapmıştır. Osmanlı Enderun sisteminde son sınıfa gelen 39 Hasodalı öğrenci kendi aralarında kıdemlerine göre padişahın yakın hizmetinde bulunurlardı. Böylece padişahın etrafında olan hadiseleri bizzat takip ederek staj yaparlardı. Padişahın kılıcını taşıyan silahtarağa, kaftanını taşıyan çuhadarağa, saçını kesme vazifesini yapan bir ağa bulunurdu. İşte Lala Mustafa Paşa, Kanuni´nin altı sene saçını kesecek, cihanın en kudretli padişahına bu kadar yakın bir vazifede bulunarak hem tecrübe sahibi olacak hem de bu vesileyle onurlanacaktır.
Enderun sonrasında II.Selim´in lalalığını yapmış, ardından birçok taşra vazifesine getirilerek Temeşvar beylerbeyi, Van, Erzurum, Halep ve Şam valisi olmuştur. Sonradan altıncı vezirliğe getirilmiş olup II. Selim´in döneminde Kıbrıs Seferi serdarlığında bulunmuştur.
Divan toplantısında gözyaşlarıyla Peygamber Efendimiz´in(sav) yakını Hala Sultan´ın Kıbrıs´ta bulunan cami ve türbesinin Venedikliler tarafından domuz ahırı olarak kullanıldığını anlatacak, bir an önce Kıbrıs´ın kurtarılması gerektiğini vurgulayacaktır. Bu duruşu Divan heyetinin yüreklerinde makes bulacak ve Kıbrıs Seferi emri verilecektir.
15 Mayıs 1570 tarihinde 124 parça gemi ve bir o kadar da at, top ve mavna gemisine 65 bin asker bindirilerek dualarla sefere çıkılmıştı. Bir yıl süren muhasarada Lefkoşe ve Magosa Kaleleri alınarak Kıbrıs fethedilmiştir.
Ardından İran Seferi´ne çıkmış, sonra Kafkasya´ya kadar uzanmış, Tiflis ve Şirvan alınarak Hazar denizinin güneyine kadar inilmiştir. Kafkasya´da ilk Osmanlı idari teşkilatını Lala Mustafa Paşa kurmuştur.
Lala Paşa, son derece zeki, alimleri seven bir zat idi. Para biriktirmez, kazancını da sefere ve hayra harcardı. Erzurum´da yaptırdığı Lala Paşa Camii, hamamı, çarşısı, dükkanları ve mektebi, Şam´daki 360 hücreli hanı, hamamı, tekkesi, Kunaytıra´daki camisi, Ilgın´daki cami ve bedesteni, Mekke ve Medine´deki bir çok eseri hala ayakta ve hizmet vermektedir.
Rüyasında Harakani Hazretleri´ni görmüş. Hasan el-Harakani Hazretleri Büyük Selçukluların arasında hizmet veren büyük bir mutasavvıf olup, Çağrı Bey´in öncülüğünde Anadolu´ya girdikleri 1015 yılında bu birliklerin arasındaydı. Kars civarında Hristiyan Gürcüler tarafından şehit edilen büyük alim, düşman tarafından kabri bulunamayacak bir şekilde öğrencileri tarafından Kars civarına defnedilmiştir. Selçuklularda bölgeden çekilince Harakani Hazretleri´nin merkadi bilinmez olmuştur.
O gece rüyasında görür. Hasan el-Harakani Hazretleri, kabrinin bulunduğu yeri Lala Mustafa Paşa´ya gösterecek ve bilinmesini isteyecektir. Paşa´da uykudan uyanır uyanmaz bu durumu bölgenin ulemasıyla paylaşır. Ertesi gün bölgenin büyükleri ve halkın katılımıyla Lala Mustafa Paşa´nın
Gösterdiği yer kazılır. Harakani Hazretleri´nin naaşı temaşa edilerek yeri tespit edilir. Paşa´mız Harakani Hazretleri´nin kabri üzerine türbe yanına da camii ve medreseler inşa ederek bölgeyi ihya edecektir. Bugün yenilenmiş haliyle Kars Kalesi eteklerinde Lala Mustafa Paşa´nın camisi ve Harakani Hazretleri´nin türbesi halen ayaktadır.
Lala Mustafa Paşa vefatından 17 gün önce vefat edeceği günü söylemiştir. Eyüp sultan caminin iç avlusunda, Eyüp Sultan Hazretleri´nin sol tarafındaki yeri satın almış ve kabir yerini hazırlatarak buraya definini vasiyet etmiştir.
Eyüp´te ki mezarına şöyle yazılacaktır. Kıbrıs Fatihi Lala Mustafa Paşa? Rahmet ile anıyorum.